یادداشت دکتر شهناز شایان‌فر، دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه الزهرا (س) با عنوان در وصف فیلسوف بزرگ؛ ملاصدرا

به گزارش روابط عمومی دانشگاه الزهرا، متن یادداشت دکتر شایان‌فر به شرح ذیل است:
ملاصدرا یکی از بزرگترین و بانفوذترین فیلسوفان ایرانی است که توانسته تصویر و روایت متفاوتی از فلسفه عرضه کند و دیدگاههای گذشته را به چالش بکشد و نظریه‌های جدیدی را پایه‌گذاری کند و بر اساس مبانی و نظریه¬های جدید به حلّ و فصل مسائل بپردازد.
فلسفه ملاصدرا اما با همۀ شکوهش به چند مسأله همانند حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول شناخته می‌شود و زمانی که می‌خواهیم از او سخن بگوییم در مواردی به کتاب نهایة الحکمة علامه طباطبایی بسنده می¬کنیم و در مواضعی به گزارش اجمالی از اسفار اربعه او حصر نظر می‌کنیم و زمانی که می¬خوایم از روش او سخن بگوییم، برهان را تنها روش صدرایی می دانیم در حالی که برای صدراپژوهی اصیل باید اولاً: به منظومه آثار او و دیدگاه‌هایش توجه کنیم؛ ثانیاً: گمان نکنیم که اسفار اربعه تنها کتاب فلسفی ملاصدرا است؛ ثالثاً: آثاری چون اسرارالآیات، مفاتیح الغیب و تفسیر قرآن او را کتب غیرفلسفی ندانیم زیرا او با رویکرد فلسفی به سراغ آیات و روایات می‌رود و درصدد استنباط لوازم هستی-شناختی از آنها است. رابعاً: نه برهان تنها روش ملاصدرا است نه شهود همچنانکه خودش تصریح می‌کند که: کشف و برهان توأمان ما را به حقیقت نزدیک می¬کند. خامساً فلسفه ملاصدرا ظرفیتهای درونی بسیاری برای زندگی امروز دارد و نباید فلسفه او را محدود به واژه¬ها و امور انتزاعی کرد.

سنت فلسفی کنونی در حوزه و دانشگاه در فلسفه اسلامی با محوریت فلسفه ملاصدراست و من هم مطابق این سنت، با اندیشه‌های ملاصدرا بیش از فیلسوفان دیگر آشنایی دارم و تدریس و پژوهشم در حیطه ملاصدرا است.
اگر بخواهم بطور اجمالی این فیلسوف نامدار را معرفی کنم باید بگویم: ملاصدرا از خویش گذشت تا توانست در پرتو مقامات بلند روحی‌اش و حرکت ارادی وجودی¬اش، طرح نوینی در فلسفه خلق کند و فلسفه را از ورشکستگی نجات دهد و گلستان فلسفه را به عنوان سفر و استکمال نفس به جای برهوت انتزاع و مفاهیم بی‌‌اثر نشاند و با این طرح خود ره آورد پرقدرتی برای فیلسوف، متکلم، روانشناس، مفسر و عارف بجای گذارد.
علاوه بر برخورداری شخصیت ملاصدرا از تلطیف سرّ، الهامات ربّانی و قوت روحانی، میراث تفکر فلسفی نیز یکی از مهم ترین عوامل شکل‌گیری حکمت متعالیه است. ضعف دستگاه فلسفه مشائی به دلیل پیروی از روش عقلیِ محض و در پی آن رویگردانی برخی متفکرین از فلسفه و روی آوردن به عرفان یا کلام؛ تلاش‌های ستودنی سهروردی جهت تأسیس متافیزیکی مبتنی بر روش عقلی- شهودی و به دنبال آن تمایل اهل فلسفه به عرفان، نظیر تمایلات عرفانی خواجه نصیرالدین و میرداماد و تحول کلام شیعی از قرن هفتم به بعد، تاثیر انکارناپذیر در ایجاد زمینه¬های تاریخیِ تأسیس نظام فکری صدرایی داشته‌اند. فلسفه مشاء، فلسفه اشراق، عرفان ابن عربی، کلام و حتی علوم تفسیری و حدیثی به یکی از سه‌گانه شهود، برهان و نقل اکتفا نموده و به تعبیر استاد جوادی آملی سایر روش‌ها را تنها به عنوان مؤید فنّ خود تلقی می‌کردند نه دلیل؛ اما حکمت متعالیه کمال خود را در جمع بین ادلّه یاد شده، جستجو می‌کند و هر کدام را در عین لزوم و استقلال، با دیگری می‌طلبد و با اطمینان به هماهنگی و جزم به عدم اختلاف، همه آنها را گرد هم می بیند و و به گونه‌ای بدیع، تنوع روشی در حکمت متعالیه را شاهد هستیم. از اینرو ملاحظه می‌شود که مقصد فلسفه ملاصدرا صرفاً پرورش ذهنی خردورز، خلاق و متفکر نیست، بلکه در فلسفۀ او، افزون بر ذهن، جان انسان نیز تحول وجودی پیدا می‌کند و در واقع با این تحول وجودی، در او فطرت ثانی و فطرت ثالث شکل می‌گیرد. مقصود از فطرت ثانی و ثالث ارتقاء به مراتب بالاتری از وجود است که در پرتو آن می‌توان بسیاری از مسائل دشوار حکمت متعالیه را فهم کرد مانند اتحاد عاقل و معقول، حرکت جوهری اضطراری، حرکت وجودی ارادی و .... علاوه بر این، ذکر این نکته نیز ضروری به نظر می‌رسد که: مقصد نهایی فلسفه مشاء رسیدن به عقل فعال است، اما مقصد وجودی فلسفه‌ی ملاصدرا فقط متّصل شدن به عقل فعال نیست بلکه از مقام عقل هم پرّان شدن و به مقام تعین ثانی یا واحدیت رسیدن است، که از آن به مقام تجرد فوق عقلیِ نفس یا تجرّد لایقفی یاد می¬شود. فلسفه‌ی ملاصدرا برخلاف فلسفه‌ی انتزاعی و تحلیلیِ صرف مشایی و ارسطویی فلسفه‌ی زندگی است و با فهم مسائل حکمت متعالیه، باید زیست ما قبل و بعد از فهم آنها تغییر کند.
در حکمت متعالیه با نگرش وجودی و از دریچه ثبوت به حقایق نظر می‌شود نه از جانب اثبات و مفهوم.
حکمت متعالیه صدرا متاثر از آیات و روایات و میراث فلسفی، عرفانی و کلامی است البته قوت روحانی ملاصدرا را در شکوفایی حکمت متعالیه، نمی‌توان نادیده گرفت.
وجود، بنیان تفکر ملاصدراست و برای خوانش این وجود از خود وجود بهره می‌برد کار ملاصدرا موجود شناسی نیست او به وجود شناسی گرایش دارد و با استمداد از قرآن و میراث عرفانی و شهودات خویش در صدد تحلیل و تبیین عقلانی از وجود است.
برخی گمان می‌کنند اگر فیلسوفی در آثارش از قرآن و روایات استفاده کرد مفسر و متکلم است و اگر از اقوال و نظریه‌های عارفان بهره برد، عارف است. در حالی‌که مرکز ثقل فلسفه، وجودشناسی است و تفکر ملاصدرا در اوج وجودشناسی قرار دارد. او اگر به حکایات و داستان هم نظر می¬کند با چشم وجود بدانها توجه دارد. میراث تفسیری، عرفانی، و کلامی پیشینیان با عبور از دستگاه فلسفی ملاصدرا به پدیده¬های فلسفی تغییر چهره می-دهند؛ نظریه¬ها و مسائل عرفانی چون وحدت شخصی وجود، خیال، و انسان کامل در فلسفه ملاصدرا به مثابة مسائل و نظریه¬های فلسفی تغییر می¬یابند. بنابراین، ملاصدرا یک فیلسوف تمام عیار است اما فیلسوفی که به همه میراث فکری گذشته حتی میراث غیرفلسفی بنحو فیلسوفانه نظر دارد.
لازم به ذکر است، تا کنون تعالی و حلول از منظر ملاصدرا و اسپینوزا؛ کیمیای مهر؛ فیض کاشانی و دو تفسیر صافی و اصفی؛ ملافتح الله کاشانی و تفسیر منهج الصادقین، فیض کاشانی راوی حکمت شیعی. تا کنون این کتابها از ایشان منتشر شده است: تعالی و حلول از منظر ملاصدرا و اسپینوزا؛ کیمیای مهر؛ فیض کاشانی و دو تفسیر صافی و اصفی؛ ملافتح الله کاشانی و تفسیر منهج الصادقین، فیض کاشانی راوی حکمت شیعی از ایشان منتشر شده است.